Şiş - bədən hüceyrələrinin əmələ gəldiyi toxuma və/və ya orqanda kütləvi böyüməsi nəticəsində onların nəzarətsiz bölünməsi nəticəsində əmələ gələn kütlə və ya şişlikdir. Sümük şişlərinin əksəriyyətinin səbəbi bilinmir. Böyüyən şiş zaman keçdikcə sağlam toxumalara yayılaraq onların anormal toxumalarla əvəz olunmasına, sümüyün zəifləməsinə və patoloji qırıqlara səbəb olur. Lazımi tədbirlər görülməzsə, aqressiv şişlər inkişaf etdikləri orqan sistemində funksional uğursuzluğa səbəb ola bilər və hətta bütün orqanizmin maddələr mübadiləsinə təsir edərək həyatı təhdid edə bilər.
Sümük şişlərinin əksəriyyəti xoşxassəli, bəziləri isə bədxassəli ola bilir. Nadir hallarda infeksiya, stress sınığı və digər hallar şişə bənzər əlamətlər göstərə bilər.
Xoşxassəli şişlər həyat üçün təhlükə yaratmır. Bədxassəli olanlar isə bədənə yayıla və metastazlar yarada bilər. Xərçəng hüceyrələrinin toxuma xaricində birbaşa və ya qan/limfa vasitəsilə yayılmasına metastaz (yayılma) deyilir.
Sümükdə başlayan xərçəng (ilkin - birincili) və bədənin digər hissəsindən başlayan və sümüyə yerləşən xərçəng (ikincil - ikincili) bir-birindən fərqlidir. Şişin inkişafı və məhv edilməsi şiş hüceyrələrinin bioloji davranışından asılıdır. Bəzi sümük şişləri təsadüfən tutula bilsə də, bəzi şişlər xəstəni narahat edən bir çox əlamətlərə səbəb ola bilər.
Sümük şişlərinin növləri
Bədxassəli şişlər
Metastatik sümük şişləri: Bunlar digər orqanlardan sümüyə yayılan bədxassəli şişlərdir. Xəstələr tez-tez istirahət və ya patoloji sınıqlarla keçməyən ağrı şikayətləri ilə müraciət edirlər. Prostat, ağciyər və süd vəzi xərçəngi sümüklərə metastaz verən ən çox yayılmış xərçəng növləridir.
Çoxlu miyelom: Çoxlu miyelom ən çox görülən birincil sümük xərçəngidir. Bu, sümük iliyinin bədxassəli şişidir və hər il milyonda 20 ölümə səbəb ola bilər. Hər hansı bir sümüyə təsir etmə qabiliyyəti var və 50-70 yaşlı xəstələrdə baş verir.
Osteosarkoma: Osteosarkoma ikinci ən çox görülən sümük xərçəngidir. Adətən yeniyetməlik dövründə və diz bölgəsində meydana gələn osteosarkoma hər il milyonda 2-3 nəfərdə görülür. Nadir olsa da, çanaq və çiyin bölgəsində də görülə bilər.
Ewing sarkoması: Ewing sarkoması adətən 5-20 yaş arasında görülür, böyük bir yumşaq toxuma kütləsi ilə sümük məhvinə səbəb olur. Ən çox yuxarı və aşağı ətraflarda, çanaq və qabırğalarda olur.
Xondrosarkoma: Xondrosarkoma adətən 40-70 yaşları arasında bud nahiyəsi, çanaq və çiyin nahiyəsində kütlə ilə meydana çıxan bir sümük şiş növüdür.
Xoşxassəli şişlər
Ən çox yayılanlar:
Ossifikasiya etməyən fibroma
Sadə sümük kisti
Osteoxondrom
Nəhəng hüceyrəli şiş
Enxondroma
Fibroz displaziya
Sümük şişinin simptomları hansılardır?
Şişləri olan xəstələrin əksəriyyətində ağrı adətən küt və davamlı olur (istirahətdə davam edir); fəaliyyətlə əlaqəli deyil və tez-tez gecələr pisləşir.
Travma səbəbi olmasa da, travmadan sonra ağrı artır. Zəifləmiş sümükdə patoloji qırıq meydana gəlir, bu da ağrıları artırır. Bəzi şişlər qızdırma və gecə tərləmələrinə səbəb olur. Bəzən ağrısız bir kütlə ilə təqdim olunurlar. Ayaq biləyi travmaları kimi hallarda çəkilən şəkillərdə təsadüfən bəzi şişlərə də rast gəlinə bilər.
Sümük şişi diaqnozu necə qoyulur?
Əgər yuxarıda qeyd etdiyimiz bəzi simptomların və/yaxud şikayətlərin sizdə olduğunu düşünürsünüzsə, həkimə müraciət etməyiniz
Tibbi Tarix
Müraciət etdiyiniz həkim əvvəlcə sizdən ətraflı tibbi tarix alacaq. Bu tarix, qəbul etdiyiniz dərmanlardan tutmuş əvvəllər keçirdiyiniz xəstəliklərə qədər tibbi tarixçənizlə bağlı bütün təfərrüatları əhatə edəcəkdir.
Fiziki müayinə
Həkiminiz sizə ətraflı fiziki müayinə edəcək. Müayinə zamanı həkiminiz kütlənin ölçüsünü, hərəkətliliyini, yapışıb-yapışmadığını, oynaqlarla əlaqəsini, əgər şiş və/və ya şiş şübhəsi varsa, araşdıracaq, lazım gələrsə, digər sistemlərlə bağlı müayinələr də aparacaq.
Baxış
Həkiminiz şikayət etdiyiniz bədən nahiyəsini qiymətləndirmək üçün "birbaşa" qrafik dediyimiz sadə görüntüləmə filmi sifariş edəcək. Sümük şişləri də daxil olmaqla, müxtəlif xüsusiyyətlərə malik sümük patologiyaları birbaşa rentgenoqrafiyada müxtəlif şəkillər yaradır. Bəziləri həddindən artıq kalsifikasiya (sümük əmələ gəlməsi), bəziləri isə sümükdə ərimə göstərəcək. Bəzən bu iki vəziyyət bir-biri ilə qarışdırıla bilər. Bu radioqrafiyalar, radiologiya şöbəsi tərəfindən hazırlanacaq bir hesabat, həkiminiz tərəfindən edilən müayinənin nəticələri və lazım gələrsə tələb olunan laboratoriya testlərinin nəticələri ilə birlikdə qiymətləndiriləcək.
Bəzi hallarda, problemin səbəbini aydınlaşdırmaq üçün birbaşa rentgenoqrafiya kifayət olmaya bilər və həkimlər kompüter tomoqrafiyası, MRT, sümük sintiqrafiyası, PET taraması və ağciyər tomoqrafiyası kimi daha inkişaf etmiş görüntüləmə üsullarından da faydalana bilər. Tomoqrafiya sümük təfərrüatlarını görmək üçün istifadə edilərkən, MRT yumşaq toxuma yayılması, sümük içərisində şişin uzanması və ya uzaq yayılma olub olmadığını görmək üçün də istifadə olunur. Sümük sintiqrafiyası bizə metastaz olub olmadığı və ya şişin aktivləşməsi haqqında məlumat verir.
Testlər
Tam qan və/və ya sidik analizi tələb oluna bilər. Biopsiya başqa bir nümunə götürmə üsuludur və əsas cərrahi müdaxilənin aparılacağı mərkəzdə bu sahədə mütəxəssis olan ortoped onkoloq tərəfindən aparılmalıdır. Nümunə alınacaq toxumadan asılı olaraq biopsiya variantları iynə biopsiyası və ya açıq biopsiya ola bilər. Tercih ediləcək biopsiya ilə yanaşı patoloqun bu mövzuda təcrübəli olması çox əhəmiyyətlidir. Alınacaq nümunə hüceyrə səviyyəsində müayinə və müəyyən boyanma testləri üçün patoloji şöbəyə göndəriləcək.
Sümük şişlərinin müalicəsi nədir?
Xoşxassəli sümük şişlərinin müalicəsi
Xoşxassəli sümük şişlərinin müalicəsi şiş növünə və xəstənin yaşına görə dəyişsə də, əksər hallarda müşahidə kifayətdir. Bəziləri üçün dərman müalicəsi ağrıları aradan qaldırır. Bəziləri də zamanla öz-özünə yox olur (xüsusilə uşaqlarda).
Bəzi xoşxassəli sümük şişlərinin xarakterinin dəyişib -dəyişmədiyini (bədxassəliliyə çevrilmə, irəliləmə və digər toxumalara yayılma) araşdırmaq üçün yaxın klinik müşahidə tələb oluna bilər. Bəzi hallarda həkim şişin çıxarılmasını (eksizyonunu) tövsiyə edir, bu da mümkün patoloji qırıqların qarşısını alır. Ancaq bəzi şiş növlərində, kütlə çıxarılsa belə, təkrarlana bilər (buna təkrarlama deyirik). Nəhəng hüceyrəli şiş, xoşxassəli olmasına baxmayaraq, ən aqressiv şişlərdən biridir. Çoxlu lokallaşdırılmış osteoxondromların bəzi hallarda bədxassəli transformasiya, yəni xərçəng meydana gələ bilər.
Vaxt keçdikcə yuxarıda göstərilən fərqli klinik kursların olub olmadığını izləmək üçün həkim nəzarəti altında olmaq ən faydalı yoldur.
Bədxassəli sümük şişlərinin müalicəsi
Əgər siz bədxassəli sümük şişi ilə məşğul olursunuzsa, siz həmişə başqa həkimdən və/və ya səhiyyə bölməsindən qiymətləndirmə axtarmaq istəyə bilərsiniz. Sümük xərçənginin müalicəsi bir sağlamlıq qrupunun komanda işi ilə həyata keçirilir. Bu komandanı təşkil edən həkimlər arasında ortopedik onkoloqları, tibbi onkoloqları, radioloqları, radiasiya onkoloqlarını və patoloqları saymaq olar. Belə vəziyyətlərlə qarşılaşdıqda bütün komandanın məqsədi xərçəngə qalib gəlmək və əlaqəli orqanı və/və ya ekstremitəni qorumaqdır. Xəstənin vəziyyətini qiymətləndirdikdən sonra həkimlər bir neçə müalicə variantını birləşdirə bilərlər [məsələn; dərman müalicəsi (kimyaterapiya), radiasiya terapiyası (radioterapiya), cərrahiyyə]. Müalicə yanaşmasının qərarında şişin bioloji davranışı (növü) və mərhələsi (şişin yerləşdiyi yerdən başqa toxumaların "sarılması" kimi də tanınan metastazların olması) mühüm rol oynayır.
Ekstremal Qoruyucu Cərrahiyyə
Həkiminiz cərrahi müalicə yanaşmasından faydalanacağınızı düşünürsə, bu müalicə tək şiş fokusunun boşaldılması şəklində ola bilər və ya dar və ya böyük hissədə sağlam toxuma ilə şiş toxumasının çıxarılması şəklində də ola bilər. sahə (geniş bloklu rezeksiya). Burada məqsəd xəstənin onkoloji müalicəsini təmin etdikdən sonra ətrafın/əzanın funksional vəziyyətə gətirilməsidir. Bunu edərkən, rekonstruktiv cərrahiyyə adlanan ən son texniki inkişafdan faydalanırıq. Bu gün protez, sümük transplantasiyası (alloqreft, yəni xəstənin öz sağlam toxumasından xəstə toxumaya transplantasiya) və bioloji rekonstruksiya üsullarından tez-tez istifadə olunur.
Radioterapiya
Bəzi bədxassəli sümük şişləri radiasiya müalicəsinə həssasdır. Tək və ya digər müalicələrlə birlikdə istifadə edilə bilər.
Kimyaterapiya
Dərman terapiyası xəstəliyin bioloji davranışından asılı olaraq müxtəlif səviyyələrdə terapevtik ola bilər. Adətən əməliyyatdan əvvəl və ya sonra tətbiq oluna bilər.
Müalicədən sonra təqib necə olmalıdır?
Ən vacib məsələlərdən biridir. Xəstəni əvvəlcə qısa fasilələrlə, sonra isə sonrakı illərdə izləmək məcburidir. Bu yolla xəstəliyin təkrarlanması və ya digər orqanlara yayılması erkən mərhələdə aşkar edilir və lazımi müalicə planlanır. Bu müddət ərzində xəstəyə psixoloji dəstək verilməli və o, sosial həyatına qayıda bilməlidir.
Birincili sümük bədxassəli şişlərindən başqa, kişilərdə ağciyər, süd vəzi, tiroid və prostat xərçənglərindən metastazlar nəticəsində şiş əmələ gələ bilər. Yaşlı və xüsusən də orqanlarının birində bədxassəli şişi olan insanlarda baş verən sümük ağrılarını diqqətlə araşdırmaq lazımdır.
