Nazofarenks xərçəngi rastgəlmə tezliyinə görə nazofarenks (burun) yenitörəmələri arasında birinci yerdədir. Bu xərçənglər xəstəliyin etioloji, epidemioloji, histopatoloji xüsusiyyətləri, bioloji davranışı və müalicəsi baxımından digər baş və boyun bədxassəli şişlərindən əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənir. Buna görə də burun xərçəngi digər baş və boyun bədxassəli şişlərindən ayrı düşünülməlidir.
Risk faktorları hansılardır?
Araşdırmalara baxmayaraq, xərçəngin inkişafında rol oynayan genetik dəyişikliklər yaxşı anlaşılmır. Ətraf mühit faktorları arasında yemək vərdişləri, hava çirkliliyi, kimyəvi buxar və keçmiş burun (Ebstein Barr virusu) infeksiyaları sayılır. Bununla belə, qırtlaq xərçənginin etiologiyasında rolu olduğu deyilən üç amilin hər biri üçün güclü dəlillər olsa da, kompleks kanserogenez mexanizmləri ilə birlikdə birdən çox faktorun rol oynadığını göstərir.
Xəstəliyin tezliyi yeniyetməlik dövründə yavaş-yavaş artır və 40-50 yaşlarında yayılma yüksəkliyinə səbəb olur. Yeniyetməlik dövründə bəzi bölgələrdə ikinci artımın olduğu bildirilir. Burun xərçəngi kişilərdə qadınlara nisbətən 4-5 dəfə daha çox rast gəlinir.
Burun xərçənginin əlamətləri nələrdir?
Burun xərçəngi olan xəstələr, ümumiyyətlə, boyunda şişkinlik və ya ikiqat görmə, otoloji və/və ya qeyri -spesifik simptomları olan həkimə müraciət edirlər. Simptomların qeyri-spesifikliyi səbəbindən sistemli otolarinqologiya və baş-boyun müayinəsinin tam və diqqətlə aparılmadığı hallarda diaqnozda gecikmələr ola bilər. Xəstəliyin erkən diaqnozu vacibdir, çünki erkən mərhələlərdə müalicə şansı yüksəkdir. Burun nahiyəsi anatomik cəhətdən çətin müayinə olunan bölgə olduğundan dolayı müayinə həmişə kifayət etmir və endoskopik müayinə də lazımdır. Xəstəliyin biopsiya ilə diaqnozu üçün bu üsullar kifayət etsə də, aysberqin suyun üstündəki hissəsini görmək kimi bu bölgədəki şişin yalnız birbaşa və dolayı müayinəsi ilə məhdud məlumat əldə etmək olar. Mütərəqqi rentgenoloji üsullarla şişin ətraf strukturlara (parafaringeal nahiyə, kəllə əsası sümükləri) invaziyası aşkar edilmiş və burun xərçənglərinin müalicəsində və monitorinqində bu bölgənin müayinəsinin əhəmiyyəti bir az da azalmışdır. Radioloji müayinələr xəstəliyin müalicəsinin planlaşdırılmasında və müalicəyə verilən reaksiyanın qiymətləndirilməsində əhəmiyyət qazanmışdır.
Erkən diaqnoz qoymaq mümkündürmü?
Xəstələrin şübhəli zədələri və/yaxud şikayətləri müntəzəm olaraq illik ümumi sağlamlıq yoxlamaları vasitəsilə erkən araşdırıla bilər.
Diaqnoz necə qoyulur?
Burun xərçənglərinin diaqnozunda qulaq, burun, boğaz və baş-boyunun ətraflı müayinəsi lazımdır. Burun xərçəngində müalicədən əvvəl təklif olunan tədqiqat prosedurları aşağıdakılardır:
- Tarix və fiziki müayinə
- Nazofarenksin (burun bölgəsinin) maqnit rezonans görüntüləməsi və ya kompüter tomoqrafiyası (koronal və eksenel hissələr alınmalıdır, əks halda quruluş üçün kifayət deyil).
- Ağciyər rentgenoqrafiyası
- Tam qan sayımı və müntəzəm biokimya müayinələri
- Sümük sintiqrafiyası
- Abdominal ultrasəs və ya yuxarı qarın kompüter tomoqrafiyası
- Şübhəli hallarda torakal kompüter tomoqrafiyası
- Diş və ağız sağlamlığının qiymətləndirilməsi
Xəstəliyin hansı mərhələləri var?
Müalicəvi və ya palliativ müalicə qərarının verilməsində ən vacib məqam yaxşı bir mərhələdir. Yaxşı bir qiymətləndirmə ilə uzaq metastaz skrininqini həyata keçirmək mütləq lazımdır. Xəstələrin 5-10% -i diaqnoz zamanı uzaq metastazlara malikdir. Bu səbəbdən yerli və regional xəstəliyin mərhələsi ilə bağlı edilən müayinələrin miqdarı artırıla bilər. Xüsusilə inkişaf etmiş nodal xəstəliklərdə (N3a, N3b) uzaq metastazların skrininqinin aparılması son dərəcə vacibdir.
Burun xərçəngi necə müalicə olunur?
Cərrahi
Burun xərçəngində həm ilkin, həm də boyun müalicəsi üçün qəbul edilən müalicə variantı şüa terapiyasıdır və uşaqlıq boynu limfa düyünlərində metastaz ilk müraciətdə xəstələrin 70%-də aşkar edilir. Birincil sahə müalicə olunarkən, boyun da radiasiya terapiyası sahəsinə daxildir. Lakin limfa düyünlərinin metastazları müalicəyə baxmayaraq davam edə və ya təkrarlana bilər. Bu qalıq və ya təkrarlanan limfa düyünlərinin tezliyi 21%-ə qədər olduğu bildirilir. Bu xəstələrdə şüa terapiyasının təkrar tətbiqi ümumi bir üsuldur, lakin şəfa 14% -dən 28% -ə qədər olan nisbətlərdə əldə edilir. Bundan əlavə, bu tip əlavə müalicədə baş verən radiasiya terapiyasının ağırlaşmaları çox daha aydın görünür.
Radiasiya terapiyası
Burun xərçəngi olan xəstələrdə standart müalicə üsulu xarici şüa müalicəsidir və xəstələrin təxminən yarısında uğur qazanır. Bəzi nadir histoloji şəraitdə (məsələn, adenokanser) radiasiya terapiyası xəstəliyin erkən mərhələsində cərrahi müdaxiləni tövsiyə edənlər istisna olmaqla, demək olar ki, bütün burun xərçənglərində standart müalicə üsuludur və bu növdə radiasiya terapiyasına alternativ müalicə üsulu yoxdur. Məsələn, erkən mərhələdə qırtlaq (qırtlaq) xərçəngi həm cərrahiyyə, həm də şüa terapiyası ilə uğurla müalicə edilə bilər. Qabaqcıl qırtlaq xərçəngi yalnız total laringektomiya və ya radiasiya terapiyası ilə müalicə edilə bilər. Limfatik metastaz riski yüksək olan bu xəstələrdə xəstəliyin limfa yolu ilə yayılması da yaxşı bilinməlidir. Mərhələni tamamladıqdan və stomatoloji müayinələrdən sonra xəstə radiasiya terapiyasına hazırlanır.
Standart radiasiya terapiyası ilə əldə edilən nəticələr xəstəliyin mərhələsi ilə mütənasibdir. Ümumiyyətlə, radiasiya müalicəsi başa çatdıqda, endoskopik müayinə zamanı şiş 90% nisbətində yox olur. Lakin radioloji görüntüləmə eyni dövrdə aparılırsa, bu nisbət 50%-dən çox ola bilməz. Ona görə də zamanla şişin kiçiləcəyini nəzərə alaraq üç ay gözləmək məqsədəuyğundur. Ümumiyyətlə, burun xəstəliyi zamanla daralır və yox olur və ya asimmetrik bir görünüş, qalıq yumşaq toxuma kimi qala bilər. Radiasiya terapiyasının planlaşdırılması parafaringeal genişlənmə, kavernoz sinusa uzanma, optik sinirin və xiazmanın yaxınlığı, boyun nahiyəsində nahiyələrin üst-üstə düşməsi səbəbindən müvafiq texnika və qayğı ilə həyata keçirilməlidir.
Kimyaterapiya
Burun xərçəngini digər baş və boyun xərçənglərindən fərqləndirən fərqli xüsusiyyətlərdən biri, lokal və regional inkişaf etmiş xəstəliklərdə uzaq metastazların yüksək olmasıdır. Yerli və regional xəstəliyin yalnız radiasiya terapiyası ilə müalicəsində 70-90% yerli və yerli olaraq əldə edilə bilər. Qabaqcıl yerli və regional xəstəliklərdə, 50-70% hallarda uzaq metastazların inkişaf etdiyi və beş illik sağ qalma nisbətinin 15-40% arasında olduğu bildirilmişdir. İrəliləmiş yerli və regional burun xərçənginin standart müalicəsi olan radioterapiya ilə yanaşı, uzaq metastazların idarə edilməsində kemoterapinin də istifadəsi ön plana çıxıb.
Müalicə fəsadları
Müalicənin ağırlaşmaları şüa terapiyası və kimyaterapiyanın ağırlaşmaları kimi iki hissədə araşdırıla bilər. Radioterapiya ilə əlaqəli ağırlaşmaları iki hissədə kəskin və gec komplikasiyalar kimi qiymətləndirmək mümkündür. Burun bədxassəli şişlərinin radiasiya müalicəsi zamanı və müalicədən sonra üç ay ərzində müşahidə olunan kəskin reaksiyalar daha çox müalicə sahəsinə daxil olan və sürətlə yayılan toxumalarda (məsələn, selikli qişa, dəri, sümük iliyi) müşahidə edilir. Müalicə parametrlərinə əlavə olaraq (fraksiya dozası, ümumi doza, ümumi müalicə müddəti və şüalanma həcmi və s.), xəstənin yaşı, ümumi vəziyyəti, şüa terapiyasından və ya eyni vaxtda kemoterapiya və şüa terapiyasından əvvəl həyata keçirilən əməliyyatın xarakteri digər amillərdir.
Qorunmaq mümkündürmü?
Sağlam qidalanma, həyat tərzi və müntəzəm fiziki fəaliyyət immunitet sisteminin güclü olmasını təmin edəcək və ümumi bədən müdafiəsinin effektiv olmasını təmin edəcək.
